Το μπεκτασικό πανηγύρι που έγινε πεδίο σύγκρουσης ελληνικού και τουρκικού εθνικισμού

ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΑ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΟΥ – ΕΘΝΟΛΟΓΟΥ ΜΙΡΑΝΤΑΣ ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΥ Το μπεκτασικό πανηγύρι που έγινε πεδίο σύγκρουσης ελληνικού και τουρκικού εθνικισμού

Κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990 το γνωστό πανηγύρι «Χίλια» στην ορεινή Θράκη, σύμφωνα με την έρευνα, «ξεφεύγει σταδιακά από το παραδοσιακό πλαίσιο ελέγχου της θρησκευτικής μπεκτασικής κοινότητας, ελκύοντας όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον τόσο του ελληνικού κράτους, όσο και της σουνίτικης πλειοψηφίας των μουσουλμάνων» Οι αλλαγές που επιβλήθηκαν στο πανηγύρι πηγάζουν από την έντονη παρέμβαση του πολιτιστικού συλλόγου «Χίλια» που ιδρύθηκε το 1996 Ρεπορτάζ Δήμητρα Συμεωνίδου

Τη σταδιακή μετεξέλιξη ενός μπεκτασικού πανηγυριού με θρησκευτικό τελετουργικό χαρακτήρα, όπου ο αγάς είχε κυρίαρχο ρόλο, οι γυναίκες απουσίαζαν και συντελούνταν η αναδιαπραγμάτευση της συλλογικής ταυτότητας, μίας ταυτότητας στιβαρής εφόσον στηρίζεται στην παράδοση, σε πεδίο σύγκρουσης ελληνικού και τουρκικού εθνικισμού, κατέγραψε στην έρευνά της η Μιράντα Τερζοπούλου λαογράφος – εθνολόγος. Την έρευνά της παρουσίασε στη διάρκεια ενός ενδιαφέροντος συνεδρίου με θέμα «Θρησκευτική παράδοση, κοινωνικές και πολιτικές πτυχές του μπεκτασισμού - αλεβιτισμού στο πλαίσιο του σύγχρονου μουσουλμανικού κόσμου», που διοργάνωσε το Σάββατο 8 και την Κυριακή 9 Ιουνίου στην Κομοτηνή το Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Πρόκειται για το γνωστό πανηγύρι «Χίλια», που πραγματοποιείται κάθε καλοκαίρι στην ορεινή Θράκη στο οροπέδιο Χίλια και συγκεντρώνει χιλιάδες κόσμου, ενώ κατά καιρούς έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον δημοσιογράφων και ερευνητών του εξωτερικού, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του.  Τα στοιχεία που έφερε στο φως η έρευνα της κ. Τερζοπούλου παρουσιάζουν ενδιαφέρον ακριβώς γιατί αναδεικνύουν τη μετεξέλιξη ενός μπεκτασικού πανηγυριού σε πεδίο σύγκρουσης του ελληνικού και του τουρκικού εθνικισμού, με φόντο την υποτιθέμενη προστασία της κοινότητας των 3.000 μπεκτασήδων, που σύμφωνα με την έρευνα, διαβεί στα 20 χωριά και οικισμούς της ορεινής Θράκης, με σημείο αναφοράς τον τεκέ του Κιζίλ Ντελή στη Ρούσα του Έβρου. Η ίδρυσή του ανάγεται στο 1402 και αποτελεί το πιο σεβαστό προσκύνημα των μπεκτασίδων της περιοχής. Στα πρώιμα αρχιτεκτονικά μνημεία ανήκει και ο κάτω τεκές του Μικρού Δερείου. Μέσα στον εξαγωνικό, λιθόκτιστο τεκέ υπάρχει το κενοτάφιο του Κιζίλ Ντελή ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην εδραίωση του μπεκτασισμού στα Βαλκάνια. «Ιερό και πολιτική: η εξέλιξη ενός μπεκτασικού πανηγυριού στην ορεινή Θράκη» ήταν το θέμα ομιλίας της κ. Τερζοπούλου, που συνοδευόταν από οπτικοακουστικό υλικό. Ένα βίντεο που κατέγραφε το πανηγύρι στα Χίλια επί τέσσερα συναπτά έτη από το 1996 έως το 2000, πιστοποιεί τα λεγόμενα της ερευνήτριας όσον αφορά την «μετατροπή του αγωνιστικού στίβου της πάλης σε πεδίο κάθε είδους σύγκρουσης». Η μεγάλη αλλαγή στο χαρακτήρα του πανηγυριού συνέβη τα τέσσερα χρόνια της καταγραφής από την επιστήμονα με κομβικό σημείο την ίδρυση το 1996 του «Πολιτιστικού Συλλόγου Χίλια», που έθεσε υπό τον έλεγχό του το πανηγύρι και τον οποίον διατηρεί μέχρι και σήμερα.  ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΜΠΕΚΤΑΣΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ Το πανηγύρι στα Χίλια, όπως μας πληροφορεί η λαογράφος – εθνολόγος είναι μία σημαντική θρησκευτική και κοινωνική εκδήλωση της μπεκτασικής κοινότητας. Τελούνταν κατά κανόνα αρχές Αυγούστου, καθώς αποτελεί το κέντρο του εορταστικού μπεκτασικού κύκλου των χωριών της περιοχής Ρούσας και συνδέεται άμεσα με τον τεκέ του Κιζίλ Ντελή και αφορά όλα τα χωριά γύρω από αυτόν όπου ζουν οι 3.000 μπεκτασήδες της Θράκης. Το πανηγύρι παραδοσιακά διαρκούσε 5 – 7 ημέρες και η τέλεση του αποσκοπούσε στην υγεία και την ευημερία των πιστών. Στην παραδοσιακή του μορφή περιλάμβανε δημόσιες τελετουργικές και οικονομικές δράσεις, πάλη, χορός, αγοραπωλησίες.  ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΧΩΡΟΣ ΑΝΑΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ  Σταθερά επαναλαμβανόμενες εκδηλώσεις, όπως το πανηγύρι, που ουσιαστικά συνιστούν αυτό που ονομάζουμε παράδοση, αποτελούν σημαίνον κομμάτι της κουλτούρας της κάθε ομάδας. Κατά τη διάρκεια προφορικής μετάδοσης της γνώσης από γενιά σε γενιά το κάθε άτομο διδάσκεται τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς που έχει διαμορφωθεί και εκφραστεί ως ιδιαίτερος κώδικας στο πλαίσιο κάθε ιδιαίτερης ομάδας. Τα πανηγύρια με την ψυχαγωγική, λατρευτική και οικονομική τους διάσταση γίνονται χώρος ανασύστασης της κάθε κοινότητας και ρύθμισης των τοπικών θεμάτων που αφορούν αυτή και τα μέλη της, χώρος δηλαδή συνεχούς αναδιαπραγμάτευσης της συλλογικής ταυτότητας, ταυτότητας στιβαρής εφόσον αυτή στηρίζεται στην παράδοση. Εξ΄ου και οι κάθε είδους πολιτικές εξουσίες προσπαθούν να ελέγχουν και δίνουν μάχες για να μοιραστούν το πολιτιστικό αυτό κεφάλαιο, την παράδοση, υποσχόμενες ως ανταπόδοση τα αργύρια του δικού τους κεφαλαίου, δηλαδή την προστασία, την εξουσία και το χρήμα. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓΑ Κύριο χαρακτηριστικό του πανηγυριού στα Χίλια είναι ότι εθιμικά χρηματοδοτείται, οργανώνεται και εποπτεύεται από τον αγά του οροπεδίου για την επιλογή του οποίου δικαίωμα εκλέγειν και εκλέγεσθαι έχουν μόνο άτομα προερχόμενα από τα συγκεκριμένα μπεκτασικά χωριά της Θράκης. Ο αγάς έχει ένα συγκεκριμένο τελετουργικό ρόλο με τεράστιες εξουσίες και ευθύνες για το σωστό χειρισμό των θεμάτων του πανηγυριού αλλά και των λεπτών κοινωνικοπολιτικών ισορροπιών. Η λησμονημένη σήμερα ιερή σημασία του αξιώματος αυτού καθώς και ο θρησκευτικός χαρακτήρας του εθίμου αποδεικνύεται από το γεγονός ότι όταν κάποιος ασκήσει τον ρόλο του αγά διατηρείς ισοβίως τιμητικά τον τίτλο και θεωρείται ότι ασκείσαι ένα θρησκευτικό καθήκον ισότιμο με το χατζιλίκι, το καθήκον επίσκεψης των μουσουλμάνων στον ιερό τόπο.   Η ΑΛΛΟΙΩΣΗ ΤΟΥ ΠΑΝΗΓΥΡΙΟΥ Κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990 το πανηγύρι, σύμφωνα με την έρευνα της Μιράντας Τερζοπούλουλου, «ξεφεύγει σταδιακά από το παραδοσιακό πλαίσιο ελέγχου της θρησκευτικής μπεκτασικής κοινότητας, ελκύοντας όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον τόσο του ελληνικού κράτους όσο και της σουνίτικης πλειοψηφίας των μουσουλμάνων της Θράκης ταυτιζόμενης κατά κανόνα με τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής». Αυτό που καταγράφει στη διάρκεια τεσσάρων ετών από το 1996 έως το 2000 με την κάμερά της η ερευνήτρια είναι «πως ένα πολιτισμικό γεγονός, όπως ένα θρησκευτικό πανηγύρι, γίνεται πεδίο πολιτικού ανταγωνισμού και στη συγκεκριμένη περίπτωση σημείο σύγκρουσης του ελληνικού και του τουρκικού εθνικισμού. Η τελευταία φορά που τηρήθηκε σε μεγάλο βαθμό το παραδοσιακό θρησκευτικό τελετουργικό ήταν το 1996.  Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ  ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΧΙΛΙΑ» Οι αλλαγές που επιβλήθηκαν στο πανηγύρι πηγάζουν από την έντονη παρέμβαση του πολιτιστικού συλλόγου Χίλια που ιδρύθηκε το 1996. Όπως ανέφερε η κ. Τερζοπούλου «άρχισε να εμφανίζεται σταδιακά μέχρι που ανέλαβε στο τέλος την όλη διοργάνωση προβαίνοντας σε πολλές εκσυγχρονιστικές πρωτοβουλίες. Στην πραγματικότητα οι επεμβάσεις αυτές αποσκοπούσαν στην εξάλειψη των μπεκτασικών χαρακτηριστικών και την μετατροπή του σε ένα καθαρά μουσουλμανικό πανηγύρι, κατά τα ίδια τους τα λόγια, δηλαδή σε ένα μη μπεκτασικό φολκλορικό πανηγύρι και εν τέλει τον πλήρη έλεγχό του. Άλλωστε η μπεκτασική κοινότητα με τη διαφορετικότητά της διασαλεύει την επίσημη τουρκική επιχειρηματολογία περί ενότητας της μειονότητας, διατηρώντας πολλά στοιχεία παράδοσης. Έτσι δίνει έρεισμα στην γνωστά παραδοσιολάγνα επίσημη ελληνική πολιτική να εισχωρήσει στην περιοχή δήθεν για να την προστατέψει αμφισβητώντας έτσι την ενότητα της μουσουλμανικής μειονότητας».  ΕΞΑΛΕΙΨΗ ΜΠΕΚΤΑΣΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ Στην ομιλία της η Μιράντα Τερζοπούλου τονίζει πως «με χειρισμούς του συλλόγου οι μπεκτασήδες καλούνται να παραιτηθούν από τα αιρετικά, ως προς το σύνολο χαρακτηριστικά τους, δήθεν εν ονόματι του εκσυγχρονισμού αλλά ουσιαστικά για να οδηγηθούν σε μία μη μπεκτασική νέα ταυτότητα». Τα στοιχεία που πρωτίστως ο σύλλογος άλλαξε στο πανηγύρια Χίλια είναι τα εξής: Τις ημερομηνίες και τη διάρκεια του πανηγυριού, το οποίο παραδοσιακά ξεκινούσε την Πέμπτη και τελείωνε την επόμενη Τετάρτη. Με επιχειρήματα λογικά ότι ο κόσμος δε μπορούσε να προσέλθει τις εργάσιμες ημέρες το περιόρισε στις μέρες του Σαββατοκύριακου, με αποτέλεσμα το πανηγύρι να απευθύνεται στον ελεύθερο χρόνο κάποιων πανηγυριστών και επισκεπτών τουριστών και όχι πλέον στη διαθεσιμότητα των πιστών.  Συντελείται η υποβάθμιση του ιεροτελεστικού ρόλου του αγά, από τον οποίον αφαιρέθηκε κάθε πρωτοβουλία και συρρικνώθηκε όλη η πρώτη φάση του πανηγυριού που γινόταν στο χωριό και ειδικότερα στο σπίτι του αγά, από όπου και αναχωρούσε για το βουνό. Επίσης καταργήθηκε ο τελετουργικός διαχωρισμός των φύλων, δήθεν στο όνομα της ισότητας και έτσι καταργήθηκε η ιερή αρσενικότητα της φάσης του πανηγυριού που γινόταν στο βουνό, όπου δύο τελετουργικές δράσεις κυριαρχούσαν, υπό τον αδιάκοπο ήχο της μουσικής, την ημέρα η πάλη και τη νύχτα ο ανδρικός χορός. Παράλληλα καθιερώθηκε μεβλήτ το οποίο τελείται από σουνίτη ιμάμη στο χώρο του πανηγυριού. Καθιερώθηκε εισιτήριο δηλαδή φεστιβαλοποιήθηκε το θρησκευτικό πανηγύρι και αναδείχθηκε ο ψυχαγωγικός χαρακτήρας αντί του ιεροτελεστικού. Τέλος μπήκαν φολκλορικά συγκροτήματα από την Τουρκία, απαγγελίες, και αναπαραστάσεις εθίμων. Ένα τελευταίο και ιδιαίτερο στοιχείο που παρουσίασε η κ. Τερζοπούλου ήταν ότι μέχρι το 1996 λάβαρο του αγά ήταν μία ελληνική σημαία, μία πράσινη πετσέτα (σ.σ. χρώμα άρρηκτα συνδεδεμένο ως σύμβολο των μπεκτασήδων) και ένα μήλο. Σταδιακά αυτό αντικαταστάθηκε από το σύμβολο του συλλόγου «Χίλια» μία πράσινη σημαία με κεντρικό μοτίβο δύο παλαιστές.  Στη διάρκεια της διημερίδας που φιλοξένησε τις εργασίες της στο χώρο της παλιάς Νομικής έγιναν αποσκοπτώντας στην ανάδειξη της θρησκευτικής, πολιτικής και κοινωνικής διάστασης του μπεκτασισμού και του αλεβιτισμού, μίλησαν επιστήμονες εστιάζοντας στα βασικά θέματα που αφορούν στον επαναπροσδιορισμό του μπεκτασισμού και του αλεβιτισμού, συνδυάζοντας την ιστορική γνώση με την εμπειρία της επιτόπιας εθνολογικής έρευνας.